Print Friendly

Tïjonïk 14 Jas uwach la’? (¿Qué es eso?)

Introducción

En esta lección aprenderemos varias palabras para hacer preguntas que se conocen como pronombres interrogativos.

Veremos varias frases que nos sirven como recordatorio: No siempre hay una traducción directa de frases en k’iche’ al español. Varias de estas preguntas tienen usos y matices idiomáticos.

TZIJONIKTexto

Al To’n Alo
A Lu’: Alo, saqirik al To’n. La k’o ri a Si’s?
Al To’n Maj, maj le a Si’s.
A Lu’Jawi le xb’e wi?
Al To’n Pa tijob’al xb’e  wi.
A Lu’E k’u ri atat, ri anan. La ek’olik?
Al To’n E maj, ri a’re’ pa tyox xeb’e wi.
A Lu’Jachin k’u k’o kan pa le iwo’ch?
Al To’n Xaq xew in cherma pa jub’eq’ kinb’e pa le tinamit.
A Lu’Aaaa Je chuq in kinb’e pa le tinamit pa jub’eq.  La kawaj junam kojb’ek?
Al To’n Utz la’ junam kojb’ek we maj kub’an chawe keb’e le ewachi’il quk’.
A Lu’Maj kub’ano, utz la’ al  To’n kinb’e iwuk’.
Al To’n Utz la’ a Lu’ kaqariq qib’ pa jub’eq’ pa le wo’ch, chi’ nab’e kepe wi le ewachi’il.
A Lu’Ja’e al To’n kaqil qib’ pa jub’eq’. Jeb’a’.
Al To’n Jeb’a.

Mostrar/Ocultar traducción español

Al To’n ¿Alo?
A Lu’: ¿Alo? Buenos días, Antonia. ¿Está Francisco?
Al To’n No, no está Francisco.
A Lu’: ¿A dónde fue?
Al To’n Fue a la escuela.
A Lu’: Y tus papás, ¿están?
Al To’n No, no están. Fueron a la iglesia.
A Lu’: ¿Entonces quien está en su (de ustedes) casa?
Al To’n Sólo yo, pero en un rato voy al pueblo.
A Lu’: Aaaaa yo también voy al pueblo en un rato. ¿Querés que vayamos juntos?
Al To’n Está bien. Vamos juntos si no te molesta que mis compañeros vayan con nosotros.
A Lu’: No importa. Está bien. Voy con ustedes. 
Al To’n Está bien, Pedro. Nos encontramos en mi casa en un rato. Mis compañeros vienen aquí primero.
A Lu’: Está bien, Antonia. Nos vemos al rato.¡Adios!
Al To’n: ¡Adios!

KEMCHI’Gramática

Questions in K’iche’

Jachin? ¿Quién?
-Jachin ruk’ katb’e wi?
-Ruk’ le al Talin.
 -Con quién vas a ir?

-Con Catalina.

Jachin che? ¿A quién?
-Jachin che kinya wi le wuj?
-Che le tijoxel.
-¿A quién le doy el libro?
-Al estudiante.
Jas? ¿Qué?
-Jas ub’i’ le atinamit?     
-Nawalja’ le ub’i’.
¿Cuál es el nombre de tu pueblo?
Nahualá (es el nombre).
Jas uwach? ¿Qué tipo/clase?
-Jas uwach le rikil kakitij le aj Nawalja’?
Kakitij le kinaq’, le ichaj, le uwa’l ik ruk’  lej.
 -¿Qué tipo de platillos comen los nahualatecos?
-Comen frijoles, hierbas, y caldo con tortillas.
Jas ub’anom? ¿Cómo le va?
Jas ub’anom le nuch’utitat?
Utz ub’anom.
-¿Cómo le va a mi tío?
-Le va bien.
Jas ub’antajik? ¿Cómo es?
-Jas ub’antajik le tinamit Nawalja’?
Sib’alaj je’l.
 -¿Cómo es el pueblo de Nahualá?
-Es muy bello…
Jas ub’anik? ¿Cómo es?/¿De qué está hecho?
– Jas  ub’anik le kami’x?
-Kaq le upam, k’o uta’k, qo’tal le uwi uq’ab’.
 -¿Cómo es la camisa?
-De fondo rojo, con cuello y manga bordadas.
Jachike? ¿Cuál?/¿Qué? (al referirse a una de varias cosas)
-Jachike   ik’ le unimaq’ij le tinamit Nawalja’?
Pa le ik’ noviembre.
-¿En qué mes es la feria del pueblo de Nahualá?
-En el mes de noviembre.
Jas che? ¿Por qué?
Jas che xechaqij le ab’ix?
-Rumal
 maj le jab’.
 -Por qué se secaron las milpas?
-Porque no hay lluvia
Jas chemna kixpe chwe’q? (el verbo no se niega) ¿Por qué no vienen mañana?
Jawi? (+wi) ¿(A) dónde?
– Jawi  xatwa’ wi?
-Pa le wo’qb’al.
 -¿Dónde comiste?
-En el comedor.
Jawi at k’o wi? -¿Dónde estás?
Jampa? ¿Cuándo?
-Jampa kojb’e pa le tyox?
-Pa doming.
 -¿Cuándo vamos a la iglesia?
-El domingo.
Janipa ¿Cuánto?
Janipa rajil jun su’t pa Nawaja’?
O’k’al  q’uq’.
 -¿Cuánto cuesta un pañuelo (tradiciona_ en Nahualá?
-Cien quetzales.
E janipa? ¿Cuántos? (hablando de seres animados)
E janipa le awalk’wal e k’olik?
-E k’o oxib’ walk’wal: e keb’ alabom, jun ali.
 -¿Cuántos hijos(as) tienes?
-Tengo tres hijos: dos varones y una mujer.
CHAK KECH TIJOXELAB’Práctica

Traduzca las siguientes frases al k’iche’:

1.¿Quién fue a la biblioteca ayer?
2.¿Qué dijo (usted)?
3.¿Cómo es tu pueblo?
4.¿Qué no entendiste?
5.¿Qué pensás?
6.¿Dónde está el gato?
7.¿Dónde fue (ella)?
8.¿Cuántos niños tenés?
9.¿Cuánto cuesta esto?